Чытачы «Люстэрка» паведамляюць, што беларусаў, якія пераводзілі грошы ў BYSOL, пачалі масава выклікаць у Камітэт дзяржбяспекі. І калі ў пачатку студзеня гэта былі ў асноўным супрацоўнікі кампаній — рэзідэнтаў ПВТ, то цяпер выклікаюць незалежна ад прафесіі. Паводле нашых чытачоў, схема такая ж, як і ў выпадку з айцішнікамі: людзям прапануюць «кампенсаваць» суму даната ў кратным памеры. «Люстэрка» паспрабавала даведацца ў самім КДБ, што адбываецца.
— Маю знаёмую, простую бухгалтарку з райцэнтра, выклікалі ў КДБ, паказалі [інфармацыю] пра два данаты ў 2020 годзе праз фэйсбук, — расказала «Люстэрку» чытачка. — Агульная сума — 50 даляраў. Запатрабавалі перавесці 500 даляраў на рахунак нейкай установы дабрачыннай. У адваротным выпадку, маўляў, будзе крыміналка. Яна спытала пра закон і гарантыі, але ёй заявілі: калі вы хочаце па законе, то мы з вамі па-іншаму будзем размаўляць.
Пра падобныя выпадкі нам таксама паведамілі некалькі чытачоў з Мінска. Па іх словах, у сталіцы таксама выклікаюць тых, хто пераводзіў грошы BYSOL праз фэйсбук. Нам стала вядома, што ў КДБ выклікалі доктара і прадпрымальніка.
Інфармацыю пра тое, што ў раённыя аддзелы КДБ Мінска выклікаюць на гутаркі з нагоды данатаў, пацвярджаюць і праваабаронцы «Вясны», паведамляла пра гэта і «Наша Ніва».
— У раённыя аддзелы КДБ Мінска беларусаў выклікаюць на размовы з нагоды данатаў у фэйсбуку ў 2020 годзе. Гэта людзі розных прафесій і заняткаў. Як расказваюць праваабаронцам тыя, хто хадзіў на такія размовы, супрацоўнікі КДБ паказваюць скрыншоты нібыта пераводу грошай у фонды салідарнасці і ставяць ультыматум: прыход з павіннай або турма, — піша «Вясна» ў сваім тэлеграм-канале. — Калі чалавек піша яўку з павіннай, дзе сам прызнаецца ў тым, што пераводзіў грошы ў фонд салідарнасці на падтрымку палітвязняў, то яго абавязваюць пералічыць грошы (500 або 1000 даляраў) на нейкі рахунак. Людзей адпускаюць дадому, але пагражаюць, што да іх яшчэ прыйдуць з ператрусам.
Што кажуць у КДБ?
Пад выглядам беларускі, якая данаціла, журналістка «Люстэрка» абтэлефанавала абласныя ўпраўленні КДБ, а таксама набрала на рэспубліканскую гарачую лінію КДБ. Трубку паднялі ў толькі ў двух упраўленнях — Магілёўскім і Брэсцкім.
— Я за мяжой, данаціла ў фонды, мне сказалі, што цяпер людзей выклікаюць і прапануюць заплаціць у дзесяціразовым памеры, і тады не будзе крымінальнай адказнасці. Гэта праўда?
— Ведаеце, у мяне няма такой інфармацыі пра данаты, пра што вы кажаце. Я не магу вам сказаць, што вы там чулі або чыталі. Няма такой інфармацыі, — адказаў дзяжурны ва ўпраўленні КДБ па Магілёўскай вобласці.
— У мяне такой інфармацыі няма, таму я вам нічым дапамагчы не магу, — ветліва удакладнілі ва ўпраўленні па Брэсцкай вобласці.
— А ці не ведаеце, у каго даведацца?
— Ды не, не ведаю наогул нічога. Я ў гэтай тэме не арыентуюся. <…> А дзе вы цяпер знаходзіцеся?
— У Польшчы.
— І хочаце вярнуцца на радзіму?
— Так.
— А што за пераводы грошай?
— У BYSOL.
— Ну, я не ведаю… Глядзіце, калі вы хочаце вяртацца, вяртайцеся. Калі што, з вамі звяжуцца.
Колькі людзей можа быць у спісах сілавікоў?
— Дакладнай лічбы няма. 5000 — гэта тое, што кажуць сілавікі, але мы палічылі, што за гэты час нам заданаціла больш за 100 тысяч чалавек, — расказаў «Люстэрку» сузаснавальнік BYSOL Андрэй Стрыжак.
Ён дадае, што большасць тых, хто актыўна данаціў, з’ехала за межы краіны.
Як сілавікі маглі знайсці тых, хто данаціў?
У асноўным у спісы трапілі тыя, хто пераводзіў грошы з беларускіх картак праз фэйсбук, які звязаны з сістэмай PayPal.
— Кожная транзакцыя з беларускай карткі, якая праходзіць праз сістэму PayPal, не проста фіксуецца ў вашым банку, але і мае ў апісанні кароткае абазначэнне, якое ўскосна ці наўпрост паказвае, на што выдаткаваныя грошы, — на ўмовах ананімнасці расказаў «Люстэрку» экс-супрацоўнік беларускага банка. — Гэта можа быць кароткі фрагмент тэксту або нейкі лічбавы ідэнтыфікатар, што аб’ядноўвае плацяжы аднаму атрымальніку. Напрыклад, усе плацяжы на карысць BYSOL мелі ў апісанні аднолькавы набор лічбаў (такі ідэнтыфікатар быў у PayPal і ў 2020-м), акрамя гэтага, слова BYSOL ёсць у транзакцыях PayPal. Адпаведна, па гэтым наборы лічбаў банк можа знайсці ўсіх платнікаў ва ўмоўны BYSOL, BYPOL або збор для УСУ. Нават калі ідэнтыфікатары чамусьці мяняліся ці не захоўваліся банкамі (што вельмі малаімаверна), у дні масавых пераводаў вылучыць усплёск плацяжоў з выкарыстаннем сістэмы PayPal банку ці КДБ будзе нескладана.
Сузаснавальнік BYSOL Андрэй Стрыжак адзначае, што ідэнтыфікатар з’явіўся ў PayPal «не так даўно».
— Мы ўжо выкарысталі базавыя элементы бяспекі ў гэтым плане, — адзначыў ён. — Праз PayPal у нас у асноўным праходзяць замежныя плацяжы, і яны недаступныя для ідэнтыфікацыі беларускімі сілавікамі, так што гэтая тэма не надта актуальная для нас. Мы ўсюды кажам, што падчас пераводу праз PayPal не трэба прывязваць беларускія карткі. Бо ў такім выпадку ён будзе адлюстроўвацца ў беларускай банкаўскай сістэме. Тое самае з данатамі з беларускіх картак. Але яны ўжо даволі даўно ў нас немагчымыя ў сувязі з вайной.
Калі ж вы данацілі праз Patreon і выкарыстоўвалі беларускую картку, то сілавікі могуць убачыць толькі сам факт адпраўкі грошай на платформу, але не іх фінальнага атрымальніка (напрыклад, адну з дэмакратычных ініцыятываў).
Ці законна наогул прыцягваць за ахвяраванні, калі арганізацыя не была экстрэмісцкай?
Цяпер шматлікія атрымальнікі данатаў беларусаў прызнаныя экстрэмісцкімі фарміраваннямі. Ці пагражае па законе адказнасць тым, хто адпраўляў ім грошы да атрымання новага статусу?
Разгледзім сітуацыю на прыкладзе фонду BYSOL. Яго прызналі экстрэмісцкім фарміраваннем 3 снежня 2021 года. Між тым у Крымінальным кодэксе Беларусі ёсцьартыкул 361−2 (Фінансаванне экстрэмісцкай дзейнасці). Да 18 чэрвеня 2021 года гэты артыкул гучаў як «Фінансаванне дзейнасці экстрэмісцкага фарміравання».
— Адпаведна, да 18 чэрвеня 2021 дзейнічала такое правіла: з моманту прызнання МУС ці КДБ групы грамадзян экстрэмісцкім фарміраваннем наўмыснае яго фінансаванне з’яўляецца злачынствам, — на ўмовах ананімнасці расказаў «Люстэрку» юрыст. — Наўмыснае у гэтым выпадку азначае, што чалавек ведаў, што група грамадзян прызнаная экстрэмісцкім фарміраваннем. Аказанне фінансавай дапамогі да адпаведнай даты крымінальным злачынствам быць не можа, бо закон зваротнай сілы не мае.
То-бок усе, хто данаціў у цяперашняе «экстрэмісцкі фарміраванне» да 18 чэрвеня 2021 года, у прынцыпе не маглі парушаць закон. Аднак ёсць юрыдычная пастка.
— Да 18 чэрвеня крымінальна каральным было фінансаванне экстрэмісцкага фарміравання, а пасля — ужо фінансаванне экстрэмісцкай дзейнасці, — працягвае юрыст. — То-бок знікла гэтая ўмоўная адсечка ў выглядзе рашэння МУС ці КДБ. Улічваючы, што закон «Аб супрацьдзеянні экстрэмізму» акрэслівае экстрэмісцкую дзейнасць вельмі шырока, на практыцы пад гэтае паняцце падводзіцца практычна любое «непажаданае» дзеянне. Адпаведна, з 18 чэрвеня 2021 года стала магчымым прыцягваць грамадзян да крымінальнай адказнасці за фінансаванне экстрэмісцкай дзейнасці без адпаведнага рашэння МУС ці КДБ.
Варта адзначыць, што і пасля 18 чэрвеня захаваўся абавязковы элемент гэтага злачынства — заведамасць. Гэта прадугледжвае, што чалавек яшчэ да здзяйснення фінансавання мусіць ведаць, што яго грошы будуць выдаткаваныя на ажыццяўленне экстрэмісцкай дзейнасці. На жаль, на практыцы цяжар даказвання «заведамасці» часта зводзіцца да нуля.
Ці дае нейкія гарантыі пастанова пра спыненне крымінальнай справы, якую выдаюць у КДБ?
Пачнём з таго, што ў беларускім заканадаўстве няма паняцця «гутарка» або «размова» ў КДБ. Пад гэтыя тэрміны падыходзіць толькі паняцце «аператыўнае апытанне», аднак яно не можа праводзіцца ў рамках расследавання ўжо распачатай крымінальнай справы. Што ж да гарантый спынення крымінальнай справы, то наш эксперт у гэтым сумняваецца.
— Як яны гэта робяць юрыдычна? Заводзяць крымінальную справу (як я зразумеў з той кароткай інфармацыі, якая прасачылася ў СМІ), потым клічуць цябе на размову. Далей ты згаджаешся заплаціць у дзесяціразовым памеры даната. І яны даюць табе пастанову пра спыненне крымінальнай справы. Але, па-першае, вялікае пытанне, ці ёсць у прынцыпе нейкія легальныя падставы для завядзення такой крымінальнай справы, калі вы данацілі ў арганізацыі да 18 чэрвеня 2021 года. Па-другое, важна ведаць адну рэч: пастанова пра спыненне крымінальнай справы юрыдычна не значыць нічога. Пракуратура можа адмяніць яе ў любы момант цягам тэрміну даўнасці прыцягнення да крымінальнай адказнасці.
Ён па справах аб фінансаванні экстрэмісцкай дзейнасці складае 5 гадоў, 10 — калі, да прыкладу, злачынства здзейсненае групай асоб па папярэдняй змове. То-бок цягам вельмі вялікага прамежку часу гэтыя пастановы можна мноства разоў выносіць, а потым пракуратура будзе іх адмяняць. Абмежаванняў па колькасці пастановаў і іх адменаў у гэтым выпадку няма — такім чынам, і прымушаць плаціць могуць колькі заўгодна разоў.
— Ну і КДБ — гэта не тая арганізацыя, з якой можна дамаўляцца, — лічыць юрыст. — Ні разу такога не было, каб КДБ камусьці нешта паабяцаў і выканаў. У любым выпадку цягам года мы нейкі падвох убачым.
Што трэба памятаць, калі чалавек вырашыў ісці на такую гутарку?
— З чаго б я пачаў? Трэба ўспомніць, калі ты рабіў гэтыя данаты. Калі да 18 чэрвеня 2021 года, то гэта ў прынцыпе не можа быць падставай для крымінальнай справы. То-бок можна пайсці і наўпрост сказаць: «Так, пераводы рабіў, каб дапамагчы людзям», — тлумачыць юрыст. — Другі момант. Калі вы данацілі пасля 18 чэрвеня, то тут крымінальная адказнасць наступае за фінансаванне заведама экстрэмісцкай дзейнасці. Гэта значыць, чалавек павінен ведаць, што гэтая група людзей — экстрэмісты. Але гэтая агаворка, заведамасць, цяпер не працуе. І тут ужо складана. Я б параіў людзям казаць наўпрост: не ведаў, што гэта экстрэмісцкая дзейнасць. А з іншага — гарантаваць, што нічога не зробяць, складана. Я б задумаўся над тым, каб хаця б часова рэлакавацца і паглядзець, як будзе ісці практыка.
